Aşı nedir – Aşı hakkında bilgiler

Aşı nedir – Aşı hakkında bilgiler
AŞI i. Tıp. Bir hastalığa karşı bağışıklık sağlamak veya bir hastalığı tedavi etmek için hazırlanan ve vücuda kas, damar veya ağız yoluyle verilen eriyik: Asılar evvelâ tavşanlara, ineklere, atlara, köpeklere tatbik edilir. (Vâ-Nû). Bk. ansİkl. |l özel olarak sığır çiçeğine tutulmuş bir sığırdan alınan akkan. (Bu akkan insana şırınga edilince çiçek hastalığına karşı bağışıklık yaratır.) || Ası fajedenizmi, aşı sivilcesinin kemirici ülsere dönüşmesi. || Ası iğnesi, deri altı iğnesi. || Ası kâğıdı, aşı olanların aşılandığını bildiren resmî belge. || Ası memuru, aşı yapmakla görevli sağlık memuru. || Ası neşteri, aşı yapmağa yarayan neşter. (Ucu yarık olmayan madenî kalem biçimindedir.) || A$ı olmak, bağışıklık veya tedavi maksadıyle vücuda koruyucu madde şırınga ettirmek. || Ası şahadetnamesi, sahibinin aşılanmış olduğunu gösteren vesika. Esk. Aşıcılara verilen aşı yapma izninin kâğıdı. || Ası tedavisi, iyileştirici aşıların kullanılması esasına dayanan tedavi yöntemleri. Bk. ansİkl. || Asının tutması, bağışıklığın sağlanması veya tedaviden olumlu sonuç alınması. || Aşı vurmak. Halk dili. Vücuda, bir hastalığa karşı, koruyucu sıvı zerk etmek. || Ası yenileme, daha etkili bir aşı üretmek için insan aşısının danaya uygulanması. || Çok değerli ası, aynı türden mikropların birçok çeşitleriyle hazırlanan aşı.

— ansİkl. Bakteriyol. Veriliş yolu ne olursa olsun (deri içi, deri altı, ağız) bir aşı, «zayıflatma» adı verilen uygun bir sterili-zasyonla hastalık yapma gücü yok edilmiş bir mikrop maddesinden meydana gelir. Bilinen ilk aşı, çiçek aşısıdır. Bunu çok eskiden beri Çinliler kullanmıştır. Çiçek aşısı, eskiden, çiçekli hastanın irin’inden yapılırdı. irin dura dura mikrobun hastalık yapma gücü az çok zayıflamış olurdu. Ama gene de kullanılması güvensiz ve tehlikeliydi. 1796’da Jenner sığır çiçeğinin kabarcıklarından alınan, irinin aşılanmasıyle jnsanda çiçek hastalığına karşı bağışıklık elde edildiğini gösterdi. O zamanlar «koldan kola» yapılan ve bulaştırma adı verilen bu acıdan sonra, doğrudan doğruya sığırdan (düve) insana aşılama başlamıştır. Tekniğin ilerlemesi taşınabilir ve elverişli ası maddesinin hazırlanmasına imkân vermiş ve bu maddeye «aşı» adı verilmiştir. Aslında aşı, herhangi bir mikrobun salgıladığı ve vücutta o mikroba karşı bağışıklık doğurabilecek antikorların yapımına yol açan antijenlerin çok bulunduğu bir maddedir. Hazırlanışları bakımından aşılar ikiye ayrılır: Virüs aşıları ve bakterilerden ileri gelen hastalıklara karşı bakteri aşıları.

• Virüs asılan. Virüsleri tecrit etmek çok zordur. Virüs aşıları çoğu zaman irinden (çiçek aşısı) veya hasta dokuların özünden (kuduz aşısı) yapılır. Bu aşılar bekletilerek veya antisepsili maddeler eklenerek zayıflatılır. Bu aşıların saklanması zordur, etkileri ise önleyicidir.

• Bakteri hastalıklarıyle savaşmağa yarayan asılar. Bakterilerin sayısı pek çoktur. Çünkü bunlar virüslere göre hem daha iyi tanınmaktadır, hem daha kolay üretilebilmektedir. Aşıların mikropları eriterek yok edebilecek nitelikte olanlarına mikrop öldürücü ası, bakterilerin çıkardığı zehirleri yok edecek nitelikte olanlarına ise toksin giderici ası denir. Aşıların çoğu hem mikrop öldürücü, hem de toksin gidericidir.

Bakteri aşıları şöyle hazırlanır: 1. Temiz bir ortamda mikrobun saf kültürü üretilir. Elde edilen .mikrop topluluğu parça parça veya tümü birden izotonik bir ortamda süt-sü kıvama getirilir; 2. Bu sütsü kıvamdaki maddenin hastalık yapma gücü, ısıtma, tin-dalizasyon, antisepsili madde eklenmesi yoluyle zayıflatılır; 3. Küçük şişelere doldurulur; 4. Elde edilen sıvının hastalık yapma gücü ve etkinliği denetlenir.

Aşıların hazırlanması için birçok yol vardır: aşı maddesi porselen süzgeçlerden geçirilerek mikroplar ayıklanır, yalnız zehirleri alıkonur. Mikrop eritici aşılarda mikroplan öldürücü nitelik yaratılır. Ana toksinler, formol v.b. ile zayıflatılmış süzme aşılardır. Bakteri aşıları önleyici, bazen de tedavi edici aşılardır.

Bir tek mikrop türünden yapılan aşılara basit ası, birçok aşıların karışmasından yapılan aşılara ise karma ası denir. Aşıların çoğu belli zamanlarda deri altına yapılır. Fakat bazıları ağızdan alınır. Kodekste basit aşılar (kolera, gonokok, veba, pnömo-kok, kuduz, stafilokok, çiçek), anatoksinler (difteri, stafilolok, tetanos) ve karma aşılar (menengokok A, B ve C; tifoparatifo, difteri, tetanos – tifoparatifo) vardır. Aşı, hastadan alınan mikropla hazırlanmışsa öz-günası denir.

Aşıların serumlar gibi hazırlanması ecza la-boratuvarları yönetmeliği ile sınırlanmıştır; aşıların bulunduğu kutular üzerinde formülleri ve son kullanma tarihleri yazılı olmalıdır.

• Ası tedavisi, ya stok-aşılar veya tedavi edilen hastanın mikroplarıyle hazırlanan öz-günaşılar kullanılarak uygulanır. Tedavi edici aşılamanm, hastalık mikroplarına karşı vücutta tabiî olarak antikor yapımına yol açtığı kabul edilir.

önleyici değil de iyileştirici olarak kullanılan ve mikroplardan elde edilen bu aşılar hazırlanırken ya laboratuvarlarda saklanan mikrop kültürlerinden veya hastanın kendi mikroplarından alınır. Birincisine stok-aşı, İkincisine özgünaşı denir. (Bk. EK CÎLTİ

• Aşıcı i. Aşı yapan kimse, sağlık memuru. ı

• Aşılı sıf. i. Mikroplu bir hastalığa karşı bağışıklık kazanmış olan [kimse]. (Bağışıklık ya daha önce o hastalığa yakalanmış olmaktan veya aşılanmadan ileri gelir.) [lm] AŞI i. Meyve. Anaç denen başka bir bitkiye yapıştırıp kaynaştırmak için canlı bir bitkiden alınan göz, dal veya tomurcuk. || Aşılamak işlemi. (Bk. ansİkl.) || Ası bağları, bitkilerin aşılanmasında kullanılan bağlar. (Bk. ansİkl.) || A$ı bıçağı, aşıcılıkta kullanılan, kalem çakısı ve göz çakısı diye iki çeşidi olan bıçak. Bk. ansİkl. || Ası çeliği, aşı yerinden süren filiz. || Ası kalemi, bitki aşılarında, esas gövdeye sokulan bir ucu sivri çubuk. Kalem de denir. || Aşı macunu, bazı kalem aşılarında yara yerine sürülen yapışkan madde. (Bileşiminde zift, balmumu ve zeytinyağı vardır. Soğuk ve sıcak olmak üzere iki türlü kullanılır. Bir sıcak macun bileşimi: 500 gr balmumu, 2 500 gr reçine, 650 gr beziryağı, 650 gr un.) || Aşı sandığı, asma aşılarını çimlendirmek için kullanılan kutu. || Ası tutmak, eklenen parçanın, yerine kaynayıp filiz vermesi. || Ası yapmak, kalem ve göz tabir edilen parçaların esas bitkide açılan yarığa yerleştirilmesi. || Ası yeri, kalemle esas bitkinin (anacın) birleştiği yer. (Anaçla kalem arasında büyüme farkı varsa aşı yeri kabarır.)
— ansİkl. Meyve. Asının amacı meyveli ve çiçekli ağaç ve ağaççıkların üretilmesi veya çoğaltılmasıdır. Aşı, bitki parçalarının (bazen değişik bitkilerin) bitiştirilme sidir. Bunlardan biri (anaç), yeni bitkinin gelişmesi için topraktan gerekli besin maddelerini alır, diğeri veya diğerleri (kalem) elde edilmek istenilen bitkinin özelliklerini sağlar. Eski Yunanlılar ve Romalılar aşıyı doğur memleketlerinden öğrenmişlerdi. Aşı, ancak birbirleriyle tutum kabiliyeti olan meyve türleri arasında yapılabilir. Başlıca meyvelerin aşılanabilecekleri anaçlar: |mtep fıstığı (fıstık, menengeç), armut (armut, ahlat, ayva), ayva (ayva), badem (badem, erik), ceviz (ceviz), dut (dut), elma (elma), erik (erik, badem, zerdali), kayısı (zerdali, badem, erik), kiraz (idris), limon (portakal, turunç), malta eriği (alıç, ahlat, ayva), mandalina (portakal, limon, turunç), portakal (limon, turunç), şeftali (şeftali, badem, erik), vişne (idris), zeytin (zeytin, delice).

Klasik üç aşı çeşidi vardır: 1. Bitiştirme aşısı’nda, iki dal aynı uzunlukta yanlamasına verev kesilir, yanaştırılır, kesik yerlerinden birleştirilir ve sağlam bir bağla bağlanır. Kalem işini gören dal daha sonra anaçtan ayrılır; 2. Kalem aşısı veya yarma aşı’da, anaç sapı yatay kesilir, ucu yarılır, bu yarığa, üzerinde iki veya üç göz bulunan bir yıllık daim inceltilen ucu yerleştirilir, kaynaşmayı sağlamak için bağlanır; kalem aşısının da pek çok çeşidi vardır (çift yarma, İngiliz, tam yarma, kakma, v.b.); 3° Göz (veya tomurcuk) asısı’nda, kalem o-larak bir veya birkaç göz, T şeklinde kesilen kabuğun altına yerleştirilir; 4° Aşı bağ-ları’nın birçok çeşidi vardır: yün iplikleri (göz ve ince aşılar için), pamuk iplikleri (ağır büyüyen bitkiler için. înce olursa birkaç kat yapılarak zeytinyağına bandırılır ve yumuşatılır), kendir lifleri, rafya (en iyi bağ). Bunlardan başka söğüt, karaağaç, kestane gibi bazı ağaç kabuk ve soymukları, sazlar ve sepet söğüdü de kullanılır. || En basit aşı bıçağı, keskin bir çakıdır. Sapının dibinde kemikten veya sert ağaçtan bir çıkıntı bulunur. Bu kısım ağacın kabuğunu kaldırmağa ve gövdeden ayırmağa yarar. Asmaları aşılamak için büyük bir hızla çalışan aşı makineleri de vardır.

♦ Aşıcı i. Aşı yapan kimse, aşılama uzmanı.

♦ Aşıcılık i. Aşı yapma işi veya mesleği.

♦ Aşılı sıf. Aşılanmış, kendisine aşı yapılmış: Aşılı ağaç.

+ Aşısız sıf. Aşı yapılmamış yabanî ağaç.

(ML)